‘यूक्लिड’ अवकाश दुर्बिणीच्या पहिल्या डेटामधून रहस्यमय ‘डार्क युनिव्हर्स’चे नवीन रहस्य उलगडले
पॅरिस | २१ मार्च २०२५: युरोपियन स्पेस एजन्सीच्या (ESA) ‘यूक्लिड’ अवकाश दुर्बिणीने आपला पहिला डेटा प्रसिद्ध करताच वैज्ञानिक विश्वात खळबळ माजली आहे. दिनांक १९ मार्च २०२५ रोजी ESA ने हा ऐतिहासिक डेटा सार्वजनिक केला. अवकाशातील गूढ शक्ती – डार्क मॅटर आणि डार्क एनर्जीचे रहस्य उलगडण्याच्या दिशेने हे महत्त्वाचे पाऊल मानले जात आहे. या डेटामध्ये २६ दशलक्ष आकाशगंगांचे (Galaxies) अत्यंत स्पष्ट प्रतिमेन्सह डार्क मॅटरच्या प्रभावाचे सूक्ष्म निरीक्षण समाविष्ट आहे.
काय आहे यूक्लिड मिशनचा उद्देश:
१ जुलै २०२३ रोजी फ्लोरिडातील केप कॅनव्हेरल येथून स्पेसएक्स फाल्कन ९ रॉकेटद्वारे यूक्लिड दुर्बिणीचे यशस्वी प्रक्षेपण करण्यात आले . या दुर्बिणीचा मुख्य उद्देश “डार्क युनिव्हर्स” म्हणजेच डार्क मॅटर आणि डार्क एनर्जीचे रहस्य उलगडणे आहे. शास्त्रज्ञांच्या मते, डार्क मॅटर आणि डार्क एनर्जी मिळून अवकाशाच्या ९५% भागाचे अस्तित्व दर्शवतात, तर आपल्याला दृश्यमान असलेल्या पदार्थाचे प्रमाण केवळ ५% आहे.
‘यूक्लिड’ अवकाश दुर्बिणीच्या पहिल्या डेटामधील अद्भुत शोध:
यूक्लिड ने पहिल्याच आठवड्यात केलेल्या निरीक्षणांतून ३ डी अवकाश नकाशाचा पहिला भाग जाहीर करण्यात आला आहे. यामध्ये खालील मुख्य निष्कर्ष समाविष्ट आहेत:
१) गुरुत्वाकर्षण लेन्सिंगचा शोध:
या डेटामध्ये ५०० नवीन ‘गुरुत्वाकर्षण लेन्स’ सापडल्या आहेत. गुरुत्वीय लेन्सिंगमध्ये विशाल आकाशगंगा किंवा वस्तुमानामुळे प्रकाशाचा प्रवाह वाकतो, ज्यामुळे दूरवरच्या आकाशगंगांचे प्रकाश आर्क किंवा वर्तुळासारखे दिसते. या घटनेचा अभ्यास करून वैज्ञानिकांना डार्क मॅटरचा नकाशा तयार करता येईल. यूक्लिड संपूर्ण मोहिमेदरम्यान सुमारे १ लाख गुरुत्वीय लेन्स शोधणार आहे, जे पूर्वीच्या सर्व मोहिमांपेक्षा ५० पट अधिक आहे.
२) ‘कॉस्मिक वेब’चे दर्शन:
डेटामध्ये अबेल २३९० (२.७ अब्ज प्रकाशवर्षे दूर) आणि पर्सियस क्लस्टर (२४ कोटी प्रकाशवर्षे दूर) या आकाशगंगांच्या क्लस्टरचे फोटो मिळाले आहेत. या क्लस्टरमध्ये डार्क मॅटरच्या प्रभावाने ताऱ्यांचा प्रवाह दिसून आला आहे.
३) आकाशगंगा आणि क्वासार:
डेटामध्ये १०.५ अब्ज प्रकाशवर्षे दूर असलेल्या आकाशगंगांचे स्पष्ट चित्रण आहे. यातील काही आकाशगंगांचा प्रकाश ब्रह्मांडाच्या जन्मानंतर अवघ्या ३ अब्ज वर्षांनी प्रकट झाला होता. शिवाय, शक्तिशाली ब्लॅक होल असलेल्या क्वासारच्या निरीक्षणामुळे ब्रह्मांडाच्या सुरुवातीच्या स्थितीचा अभ्यास शक्य होईल.
४) डार्क एनर्जीवर नव्याने प्रकाश:
यूक्लिडच्या निरीक्षणानुसार, डार्क एनर्जी ही स्थिर न राहता सतत बदलत असावी, असे काही शास्त्रज्ञांचे मत आहे. यामुळे Lambda-CDM मॉडेलमध्ये बदल होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे.
डेटा आणि आकडेवारी:
यूक्लिडच्या पहिल्या डेटामध्ये ३५ टेराबाइट्स माहिती आहे, जी ६३ वर्ग अंशातील अवकाश व्यापते. या छोट्या भागात ३.८ लाख आकाशगंगांचा अभ्यास करण्यात आला आहे. संपूर्ण मोहिमेअखेर यूक्लिड तब्बल १.५ अब्ज आकाशगंगांचे मॅपिंग करणार आहे.
तांत्रिक यश:
यूक्लिडच्या यशामागे त्याच्या अत्याधुनिक प्रणालीचा मोठा वाटा आहे:
- ६०० मेगापिक्सेल कॅमेरा: दृश्यमान प्रकाशाचे स्पष्ट फोटो काढतो.
- नियर-इन्फ्रारेड स्पेक्ट्रोमीटर: अंतर आणि रेडशिफ्ट मोजते.
- एल२ (Lagrange Point 2) कक्षेत कार्यरत: पृथ्वीपासून १५ लाख किमी अंतरावर स्थिर आहे.
भविष्यातील दिशा:
२०३० पर्यंत यूक्लिड १४,००० वर्ग अंशाचे नकाशांकन करेल आणि एक प्रचंड ३डी ब्रह्मांड नकाशा तयार करेल. या मोहिमेला अमेरिकेची ‘नॅन्सी ग्रेस रोमन’ दुर्बिणी (मे २०२७ मध्ये प्रक्षेपित होणार) सहकार्य करेल. दोन्ही मोहिमा एकत्रितपणे डार्क युनिव्हर्सवरील संशोधनात नवा अध्याय लिहिणार आहेत.
वैज्ञानिकांचा प्रचंड प्रतिसाद:
शास्त्रज्ञ या शोधावरून भारावून गेले आहेत. ओपन युनिव्हर्सिटीतील स्टीफन सर्जंट यांनी याला “नवीन शोधांचा हिमकडा” असे संबोधले आहे. ESA चे वैज्ञानिक व्हॅलेरिया पेटोरिनो यांनी सांगितले, “यूक्लिड ब्रह्मांडाच्या गूढ शक्तींबाबत महत्त्वाचे उत्तर देईल.“
‘यूक्लिड’ डेटा – ब्रह्मांडाचे रहस्य उलगडण्याचा पहिला टप्पा:
‘यूक्लिड’ अवकाश दुर्बिणीचा हा पहिला डेटा अवकाशशास्त्रातील महत्त्वाचा टप्पा मानला जात आहे. या डेटा प्रकाशित होण्यामुळे डार्क मॅटर, डार्क एनर्जी आणि ब्रह्मांडाच्या उत्पत्तीबाबत नवी दृष्टी मिळेल.
–स्पेस विश्व यांबाबाद अजून पोस्ट्स वाचण्यासाठी न्यूज अकोले ला सबस्क्राईब करा .
